ویرایش یک متن انواع متفاوتی دارد که در زیر به آنها اشاره می‌کنیم:
۱- ویرایش زبانی و املایی: در این نوع ویرایش، متن را از نظر نگارشی و ساختار زبان فارسی بررسی کرده و مشکلات ادبی و املایی موجود در آن را اصلاح می کنیم. در این نوع ویرایش نیازی نیست که از نظر علمی به متن مسلط باشیم. البته باید حواسمان باشد که ممکن است ویرایش یک حرف ربط، فعل و یا هر جزء دیگری از یک جمله، معنی علمی آن را نیز عوض کند. ویراستار در صورت عدم تسلط به مفهوم علمی متن فارسی و یا متن اصلی انگلیسی، نباید معنی جملات را عوض کند.
۲- ویرایش علمی: در این نوع ویرایش، متن را از نظر علمی بررسی کرده و در صورت نیاز، آن را اصلاح می کنیم. اگر متن ترجمه شده از انگلیسی باشد، حتما باید با مراجعه به منبع، متن ترجمه را مطابق آن ویرایش کنیم و حق دخل و تصرف در متن اصلی را نداریم. (البته در مواردی، مترجم برای روشن کردن یک مطلب، خود توضیحی را داخل پرانتز به متن اصلی اضافه می کند و ذکر می کند که این نظر مترجم است). اگر متن فارسی و تألیف نویسنده باشد، باید تسلط نسبتاً خوبی به آن مطلب علمی داشته باشیم و در صورت احساس نیاز به ویرایش با نویسنده مطلب هماهنگ کنیم و در صورت دسترسی نداشتن به نویسنده، با منابع معتبر چک کنیم.
۳- ویرایش فنی: به ویرایش ظاهری و نظم و ترتیب دادن به جملات و پاراگراف‌ها می‌گویند.
در انجام پایان نامه نیاز داریم که به هر سه نوع ویرایش توجه داشته باشیم و در واقع ویراستار خود باشیم. لذا نکاتی که به نظر کاربردی تر می آمدند انتخاب کردم و حضورتان تقدیم می‌کنم:
موارد استفاده نقطه (.) علامت مکث کامل:
الف) در پایان همه جمله‌ها جز جمله پرسشی و تعجبی.
ب) پس از حرفی که به نشانه اختصار به کار رفته باشد: م. امینی.
ج) پس از اعداد و حروف برای تفکیک عناوین از یکدیگر.
ویرگول (،) علامت مکث:
الف) پس از منادا: ای دوست، اگر جان طلبی جان به تو بخشم!
ب) برای عطف کلمه ها، جمله ها و سازه های همپایه.
ج) برای جدا کردن کلمه ای که برای توضیح در ضمن جمله به صورت های بدل ، عبارتهای دعایی ، توضیحی و جمله های معترضه می آید .
د) میان دو کلمه یا جمله که ممکن است با کسره اضافه خوانده شود.
ه) برای جدا کردن اجزای تاریخ یا نشانی یا بخش های مختلف کتاب شناسی و اعداد:
تئوری۱، بلکویی، تهران، ۱۳۷۵٫
و) میان دو جمله پایه و پیرو: اگر درس نمی‌خواندم، قبول نمی‌شدم.
دو نقطه (:) دو نقطه بیانی:
الف) قبل از نقل قول.
ب) هنگام برشمردن اجزای یک چیز. یک سال چهار فصل دارد:
ج) مقابل کلمه ای که می خواهیم آن را معنا کنیم. مانند: تعریف عملیاتی متغیرها:
گیومه ( “ ” ) نشانه نقل قول:
الف) سخنی که به طور مستقیم از جایی یا کسی نقل میشود.
ب) تأکید بر اسامی و عناوین و اصطلاحات علمی و فنی و یا هر نام و عبارتی که قصد برجسته سازی آن را داشته باشیم.
نقطه ویرگول(؛) علامت مکث طولانی:
الف . برای جدا کردن جمله های متعدد با مفهوم مستقل و در یک عبارت طولانی.
خط فاصله (-) نشانه جداسازی :
الف) برای جداکردن جمله های معترضه ( دعایی- توضیحی)
ب) برای جدا کردن دو کلمه که بر روی هم دو جنبه مختلف از یک منظور را نشان دهند.
پ) به معنای “تا” و “به” برای بیان فواصل زمانی و مکانی. مثال: ۱۳۸۷-۱۳۹۲
پرانتز ( ):
توضیحات بیشتر برای ذکر مثال‌ها ، معادل کلمات، جملات تکمیلی، سال وفات، تولد، سال نشر کتاب یا مقاله.
# نقطه، ويرگول‌نقطه، ويرگول، دو نقطه، علامت سؤال و علامت تعجب با کلمه ماقبل خود فاصله نداشته و بعد از اين علامت‌ها يک فاصله درج شود.
# در شعر اگر بین سازه‌های همپایه، «و» عطف قرار گرفته باشد، به دلیل بر هم خوردن وزن شعر نمیتوان از ویرگول استفاده کرد: ابر و باد و مه و خورشید و فلک در کارند.
# بعد از «را»، «که»، «اگر» و حروف اضافه نباید از ویرگول استفاده نمود.
# قبل از «و»، «یا»، «سپس»، «پس»، «که» و کلمه‌های عطف و فعل نباید از ویرگول استفاده نمود.
# پرانتز و گيومه و قلاب با کلمه قبل از خود یک فاصله دارند اما با کلمات داخل خود بدون فاصله درج میشوند. بعد از پرانتز گيومه و قلاب نیز یک فاصله لازم است. مثال: احمد گفت: «دیروز به دانشگاه نرفتم». امروز مادر دوستم (مریم) را در خیابان دیدم.
# نقطه و ویرگول و ویرگول نقطه در همه جا بدون فاصله و در بیرون پرانتز یا قلاب یا گیومه قرار می گیرند.
# قبل و بعد از «واو» ربط یک فاصله می آید.
# در پايان تمام پاورقي‌ها نقطه درج شود.
# اعدادي که در املاي آنها «و» به کار نمي‌رود، به صورت حرفي نوشته مي‌شوند، وگرنه به‌صورت عددي درج مي‌گردند. مانند: صد، نوزده، ۲۲، ۳۸۹٫
# «مي» و «نمي» همواره جدا و به صورت نیم فاصله[۱] با مابعد درج مي‌شوند.
# کلمات دو بخشی با نیم فاصله آورده شوند. مانند: دانش‌محور- داده‌بنیاد.
# کلمات دو بخشی که بخش اول به «ه» چسبان ختم می شود و بخش دوم کلمه هم «ای» است حتما جدا از هم و با نیم فاصله آورده میشوند. مانند: برنامه‌ای
# در کلماتی که بخش اول به «ه» غیر چسبان ختم میشود و بخش دوم به «ای» یا «گی» یا «گان» ختم می شود، «ه» حذف می شود. مانند: بچگی- افسردگی- ستارگان.
# القاب، درصورتي که به‌صورت ساکن خوانده شوند بدون فاصله و یا نیم فاصله (بسته به چسبان و غیر چسبان بودن) با مابعد درج مي‌شوند، و درصورتي که مکسور (–ِ-) ادا شوند، با يک فاصله می آیند. نمونه‌ها: شيخِ طوسي، شيخِ مفيد، سيدِ رضي. سيدمحمدحسين طباطبايي، شيخ‌عباس قمي، ملاصدرا، ميرزاآقاخان، حاج‌ملاهادي.
# پسوندهاي گير، پذير، ناپذير، زدا، بخش، گرا و… همه جا جدا و به صورت نیم فاصله با کلمه قبل درج شوند؛ مانند تحويل‌ناپذير، غفلت‌زدا، نشاط‌بخش، اسلام‌گرا و نتيجه‌گيري.
# كلمه «شنا…» با كلمه قبل به صورت جدا و با نیمفاصله درج شود. مثال: روان‌شناسي، کتاب‌شناسي، اسلام‌شناسانه، دين‌شناختي.
# «ها»ي جمع ـ به‌استثناي «آنها» و «اينها» ـ به‌كلي جدا و با نیمفاصله درج شود. مانند: كتاب‌ها، گلها.
# در ميان اعداد عناوين چندشماره‌اي، خط تيره درج شود؛
۴ـ۳ـ۱ـ۲ → ۲٫۱٫۳٫۴٫
۴ـ۳ـ۱ـ۲ → ۴)۳)۱)۲
# در عنوان‌هايي که با حرف آغاز مي‌شوند، پس از حروف آغازين به جاي نقطه يا خط تيره، پرانتز درج شود. الف) ب) ج)
# بعد از اعداد شمارشي، به جاي پرانتز بسته يا خط تيره (از تمام گونه‌هاي آن) از نقطه استفاده شود. مثال:
۱٫
۲٫
# «ر.ک:» بدون فاصله درج شود (نه به صورت: ر. ك:).
# نقطه بعد از تمام اعداد بدون فاصله درج شود؛
# کلمه “هيچ” به طور کلي از واژه پس از خود جدا و با نیمفاصله نوشته مي شود. مانند: هیچ‌گاه – هیچ‌وقت.
# عدد هميشه از معدود خود جدا و با نیمفاصله نوشته ميشود. مانند: يک روز- يک شنبه- دو تا.
# پسوندهايي که خودشان معني مستقلي ندارند مثل: “چه، بان، گر، وند، مند، زار و …” به صورت متصل و سر هم نوشته مي‌شوند.
# در موارد زیر به جای علامت سؤال در جمله سؤالی از نقطه استفاده می‌کنیم:
۱. اگر سؤال حالت خواهش یا فرمان داشته باشد: ممکن است فردا شما را ملاقات کنم.
۲٫ سؤال غیر مستقیم باشد (بدون علامت پرسشی): لطفا بگویید در کجا زندگی می‌کنید.
۳. صورت سؤال برای حل تمرین باشد: علت تغییرات آب و هوایی را بنویسید.
# برای نشان دادن حدس، گمان و تردید از علامت سؤال استفاده می کنیم: تلفات این حادثه ۳۵۰ نفر (؟) گزارش شده است.
# در نقل قول مستقیم، علامت سؤال محفوظ می‌ماند. مثال: گفت: تا کی این ماجرا ادامه خواهد داشت؟
# در نقل قول‌های غیر مستقیم یا در زمانی که پیش از جمله نقل‌شده حرف ربط «که» بیاید، به جای علامت سؤال، نقطه گذاشته میشود: نخی درون جامه داشتم و شیخ هر روز بپرسیدی که چون است و نپرسیدی کجاست.
# برای نشان‌دادن مفهوم استهزا و تمسخر از علامت سؤال استفاده میشود: او واقعا نابغه (؟) است.
# آوردن نشانه پرسشی به جای علامت تعجب با استفاده از دو یا چند علامت سؤال برای نشان‌دادن تعجب زیاد صحیح نیست.
# هرگاه چند جمله سؤالی پشت هم قرار گیرد، اغلب در آخرین جمله، علامت سؤال میآید: خودت بریدی و خودت دوختی و پوشیدی؟
# هیچ گاه نمیتوان جمله ای را که از زبان دیگری ترجمه شده بصورت نقل قول مستقیم آورد. چون هیچ گاه یک متن صد در صد ترجمه نمی شود.
# هنگامی که مطلبی بصورت نقل قول مستقیم آورده می شود آوردن شماره صفحه ای که مطلب از آن نوشته شده ضروری است : مدیریت “هنر انجام دادن کار بوسیله دیگران است.“ (علاقه بند،۱۳۸۰،ص۴۵).
# اگر نقل قول مستقیم از یک نویسنده کمتر از چهل کلمه باشد:
… نام خانوادگی نویسنده (سال انتشار) … ” …“ (شماره صفحه) را مینویسیم. مثال:
سرمد (۱۳۷۸) در مورد مهارت انسانی این چنین می نویسد: “مهارت انسانی به مناسبات انسان ها با یکدیگر اشاره دارد. این اصطلاح به عنوان یک کل مطرح است و در اصل، بر خوب یا بد بودن روابط دلالتی ندارد. در عین حال، هرگاه این اصطلاح مطرح شود، هدف مستتر در ورای آن بر مطلوبیت روابط دلالت دارد” (ص ۵).
# اگر نقل قول مستقیم از یک نویسنده بیش از چهل کلمه باشد
نام خانوادگی نویسنده (سال انتشار) …:شماره صفحه(…..) را بدون گذاشتن گیومه می نویسیم.
لطف آبادی (۱۳۸۴) در اهمیت توجه به سازماندهی و چیدمان کلاس درس، اینطور می نویسد:
متاسفانه در کلاس درسی مدرسه و دانشگاه های ما توجهی به نحوه سازمان دهی کلاس درس نمی شود و رسم غلط قرار دادن میزهای کلاس در پشت سر هم، در حدود صد سال است که در کلاس های درس ما دیده می شود. شاگران در این حال فقط معلم را رو به روی خود می بینند. چیدمان میز و صندلیهای کلاسها به روشنی نشان می دهد که شاگردان فقط با معلم خود سر و کار دارند و معلم مداری، اساس اداره کلاس و تدریس است. در صورتی که شیوه نشستن دانشآموزان در مکتب خانه، به صورت دایرهای وار است. چیدمان میزهای کلاس های کنونی، حاکی از آن است که ما حتی از شیوه های گذشتگان خود نیز فاصله گرفته ایم. (صص ۲۸۲-۲۸۱)
# تعداد خطوط در یک پاراگراف ۵ تا ۱۲ خط میباشد. اگر کمتر از این مقدار باشد موضوع بخوبی توضیح داده نشده است و ناقص است.
# مطالب یک پاراگراف میبایست به هم مربوط باشند و در هر پاراگراف به یک موضوع اشاره شود.
# در هر پاراگراف باید از جزء به کل و یا از کل به جزء مطالب را نوشت.
# هر پاراگراف باید در تأیید یا رد پاراگراف بعد از خود باشد.
# به کمک حروف ربط میتوان مشخص نمود که هر پاراگراف چه ارتباطی با پاراگراف قبل از خود دارد: در واقع- بنابراین- از سویی دیگر- در نتیجه- در مقابل- در حالیکه- اما و امثال آن.
# هیچ گاه در انتهای جملات از … استفاده نکنید: این کتاب شامل مسائل تربیتی و…. می باشد.
# اگر موضوعی نکات مثبت و منفی دارد نباید در یک پاراگراف آورده شود.
# جمله نباید بیش از یک و نیم خط باشد. جملات بلند را به دو قسمت تقسیم می کنیم.
# «این و آن»، وقتی قبل از اسم قرار بگیرد نقش صفت اشاره را دارند، بنابراین یک کلمه دستوری مستقل هستند و جدا نوشته می شوند: این کتاب- آن میز.
# اگر ترکیب این و آن و اسم بعد از آنها، کلمة مستقل دستوری تشکیل بدهد باید متصل نوشته شوند. مانند آنجا، اینجا (قید مکان)، آنچنان، اینچنان، همین، همان، همچنان، همچنین.
# اگر حرف «که» در این ترکیب «این که» و «آن که» به معنی «کسی که» باشد، در این صورت باید متصل نوشته شود. مانند: آنکه میآید برادرم است.
# اگر «که» حرف ربط باشد و با «آن و این» که ضمیر اشاره اند بیاید، باید منفصل نوشته شود. مانند «مگر آن که…».
# اگر کلمة قبل از «است» مختوم به صامت باشد به هیج وجه این دو به هم نمی چسبند: خوب است، این است.
# اگر کلمة پیش از «است» مختوم به مصوت بلند“آ“ و “او“ باشد، «الف» در «است» می تواند حذف شده، به هم متصل شوند. مانند پیداست، داناست، رواست، آنجاست، زیباست، نیکوست، بدخوست، سخنگوست، دانشجوست.
# نشانة ندای «ای» پیش از منادا هرگز به منادا نمی چسبد: ای عجب، ای داد، ای وای.
# پسوندهای صفت تفضیلی و عالی، به کلمات پیش از خود می چسبند: بیشتر، بیشترین، بهتر، بهترین.
# “ها” نشانة جمع فارسی است که بهتر است به کلمة بعد از خود نچسبد. مانند عبارت ها، عکس ها.
تبصره ۱- مگر در دو کلمة «آنها و اینها» و کلمات کوتاه مثل زنها، کوهها، راهها، شبها.
تبصره ۲- در سه مورد به هیچ وجه «ها» به اسم قبل از خود نمی چسبد:
اسامی خاص؛ مانند رئالیست ها، فردوسی ها، سعدی ها.
کلمات مختوم به های بیان حرکت؛ مانند خانه ها، نامه ها، ستاره ها.
کلماتی که در گیومه قرار می گیرند؛ مانند «مسلمان» ها، «ایرانی» های.
# حرف «را» در فارسی معانی گوناگونی دارد مانند نشانه مفعولی و نظایر آن. اما در همه موارد به کلمات قبل از خود نمی چسبد.
# اگر «چه و که» در ترکیب با کلمات دیگر یک کلمة مرکب با نوع دستوری مستقل بسازند باید متصل نوشته شوند. مانند آنچه (آن چیزی که)، آنکه (آن کسی که)، چونکه، چنانکه، چنانچه و در غیر این صورت جدا نوشته میشوند: این است که، چه مشکلاتی.
تهیه کننده: زهره زین‌الدینی